Skaryna Press

Tag: 2025

  • Зборнік артыкулаў да 140-годзьдзя Вацлава Ластоўскага

    набыць

    „Новым імкненьням даць новыя формы“. Вацлаў Ластоўскі і культурны дыскурс 1920-х гадоў: Матэрыялы міжнароднай канфэрэнцыі (10-11 лістапада 2023 г., Скарынаўская бібліятэка, Лёндан).

    ПРАДМОВА

    Вашай увазе прапануюцца матэрыялы міжнароднай канфэрэнцыі „«Новым імкненьням даць новыя формы». Вацлаў Ластоўскі і беларускія мовазнаўцы ў культурным дыскурсе 1920–30-х гадоў“, якая адбылася 10–11 лістапада 2023 г. у Скарынаўскай бібліятэцы ў Лёндане ў рэальным і віртуальным фармаце. Канфэрэнцыя была прымеркаваная да 140-годзьдзя Вацлава Ластоўскага (1883–1938) — пісьменьніка, гісторыка, мовазнаўцы, этнографа, грамадзкага і палітычнага дзеяча — а таксама да юбілеяў выбітных мовазнаўцаў Язэпа Лёсіка (1883–1940) і Сьцяпана Некрашэвіча (1883–1937) і пісьменьніка, літаратуразнаўцы і стваральніка сучаснай беларускай мовы Максіма Гарэцкага (1893–1938). Усе яны разам з Ластоўскім былі сярод тых, хто стаяў ля вытокаў сучаснага беларускага мовазнаўства і гістарыяграфіі, ствараў слоўнікі, граматыкі, літаратуразнаўчыя агляды, хто закладаў Інбелкульт і Беларускую акадэмію навук. Яны ж былі аднымі зь першых ахвяр сталінскага тэрору супраць нацыянальнай інтэлігенцыі. Канфэрэнцыя мела зьвярнуць увагу на вялікую ролю беларускага мовазнаўства ў інтэлектуальным і сацыяльна-культурным дыскурсе беларускага грамадзтва сто гадоў таму і ў чарговы раз асэнсаваць спадчыну рэпрэсаваных інтэлектуалаў. 

    Постаць Вацлава Ластоўскага — палімата-самавука, сапраўднага пачынальніка, які закладаў новыя формы і падыходы ў многіх галінах беларусазнаўства, выразна вылучаецца на тле культурнага будаўніцтва 1920-х гадоў. Менавіта яму была прысьвечаная большая частка выступаў. На жаль, у пэўнай ступені іншыя ўзгаданыя мовазнаўцы і пісьменьнікі засталіся па-за ўвагай. Тым ня менш, у зборніку ёсьць дасьледаваньні, прысьвечаныя Яўхіму Карскаму, Максіму Гарэцкаму і Аляксандру Шлюбскаму, а дзейнасьць В. Ластоўскага разглядаецца ў зьвязцы з шматлікімі іншымі стваральнікамі беларускай сацыяльнай і гуманітарнай навукі ў 20-ыя гады мінулага стагодзьдзя. Адыход ад меркаванага мовазнаўчага характару зборніка адлюстраваны ў больш шырокай фармулёўцы ягонае назвы, якая прадстаўляе творчасьць Ластоўскага як частку агульнага культурнага дыскурсу 1920-х гадоў.

    Варта зазначыць, што Скарынаўская бібліятэка, якая арганізавала канфэрэнцыю 2023 году, не ўпершыню ладзіць навуковую імпрэзу, прысьвечаную В. Ластоўскаму. Так, у 1983 годзе, калі ў БССР імя Ластоўскага было пад забаронай, Скарынаўка адзначыла стагодзьдзе аўтара „Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі“, зладзіўшы сэмінар, прысьвечаны памяці Вацлава Ластоўскага ў Лёндане. З дакладамі на сэмінары выступалі Антон Адамовіч, Аляксандр Баршчэўскі, Джым Дынглі, Альбэрт Барташэвіч і Антон Шукелойць. Некаторыя з гэтых дакладаў былі апублікаваныя ў Journal of Belarusian Studies за 1984 год. На радзіме ж навукоўцы і шырокае гра­мадз­тва змаглі адкрыць для сябе імя Вацлава Ластоўскага толькі пасьля 1988 году, калі ён быў канчаткова рэабілітаваны і пазьней, у 1990 годзе, адноўлены ў годнасьці акадэміка АНБ. З таго часу пачалі ладзіцца канфэрэнцыі, сэмінары, прысьвечаныя ягонай дзейнасьці, і (пера)выдавацца ягоныя працы. У Беларусі, Польшчы, Летуве даклады на тэмы, зьвязаныя зь дзейнасьцю Ластоўскага, гучалі на агульных канфэрэнцыях, а таксама ладзіліся рэдкія спэцыялізаваныя навуковыя імпрэзы. Так, у 2003 годзе Таварыства беларускай культуры ў Вільні адзначыла 120-годзьдзе з дня народзінаў В. Ластоўскага і Я. Лёсіка. У 2008 годзе ў Маладэчне адбылася навукова-краязнаўчая канфэрэнцыя „«Шляхамі Вацлава Ластоўскага»: да 125-годзьдзя з дня народзінаў гісторыка, пісьменьніка, акадэміка АН Беларусі“ (4 верасьня 2008), у выніку якой зьявіўся зборнік матэрыялаў. Аднак афіцыйны Менск не далучаўся да шанаваньня аднаго зь першых прынцыповых незалежнікаў Беларусі. Пасьля 2020-га году В. Ластоўскі зноў трапіў у няласку: гісторыя з забаронай кніг навукоўца ў 1937 годзе паўтарылася ў Беларусі ў 2024-м, калі творы пісьменьніка былі прызнаныя экстрэмісцкімі. 

    Як і ў 1983 годзе, у 2023-м чарговы юбілей Ластоўскага адзначыла выключна дыяспара, на радзіме сьвяткаваньне было амаль немагчымым. Такім парадкам, канфэрэнцыя 2023 году „«Новым імкненьням даць новыя формы». Вацлаў Ластоўскі і беларускія мовазнаўцы ў культурным дыскурсе 1920-30-х гадоў“ сталася адзінай на гэтым этапе магчымасьцю сабраць тых, хто дасьледуе спадчыну нашага выбітнага пачынальніка, і забясьпечыць акадэмічную прызму міждысцыплінарных дасьледаваньняў вакол тэкстаў і даробку Ластоўскага.

    Адлюстроўваючы множнасьць сфэр дзейнасьці Вацлава Ластоўскага, зборнік прадстаўляе міждысцыплінарны падыход да ягонае творчасьці. Ці не ўпершыню перад намі паўстае Ластоўскі як сацыялінгвіст, мастацтвазнаўца і філёзаф, дасьледуецца рэцэпцыя ягонае творчасьці. Поруч з цэнтральнай постацьцю Ластоўскага разглядаюцца іншыя значныя асобы, якія закладалі асновы беларускага мовазнаўства (Я. Карскі), літаратуразнаўства (М. Гарэцкі) і этнаграфіі (А. Шлюбскі). 

    Зборнік адкрываецца гісторыка-філязофскім дась­ле­да­вань­нем Антона Пракапчука, які ставіць публіцыстычны даробак В. Ластоўскага ў шырэйшы кантэкст эўрапейскага мысь­лень­ня. Артыкул прасочвае інтэлектуальныя плыні, якія адбіліся на мэтадалягічным падыходзе Ластоўскага да нацыянальнае гістарыяграфіі. У выніку, аўтар выяўляе адметную філязофскую лёгіку Ластоўскага у фармуляваньні панятку нацыянальнага стылю як культурнай формы, празь якую нацыя стварае свае каштоўнасьці.

    Тэму мэтадалёгіі гістарыяграфіі працягвае Сяргей Марозаў. Дасьледнік аналізуе ўнёсак Вацлава Ластоўскага і Міколы Ермаловіча ў дэкалянізацыю дыскурсу беларускай гістарыяграфіі. Асобная ўвага надаецца ролі, якую адыграў канцэпт Вялікага Княства Літоўскага ў фармаванні нацыянальнага гістарычнага наратыву ў ХХ стагодзьдзі. Праз параўнальны аналіз прац В. Ластоўскага і М. Ермаловіча артыкул паказвае іх ролю ў абгрунтаваньні ідэі беларускай дзяржаўнасці і фармаваньні нацыянальнай сьвядомасьці.

    Як адзначае Уладзіслаў Гарбацкі, дэкаляніялісцкі дыскурс Вацлава Ластоўскага праяўляецца і ў ягоных мовазнаўчых працах. Дасьледнік падсумоўвае свой аналіз публікацый Ластоўскага, прысвечаных моўнай палітыцы, русыфікацыі і крытыцы каляніялісцкага бачаньня, і ставіць Ластоўскага ля вытокаў беларускай сацыялінгвістыкі. Асобная ўвага на­да­ец­ца лексыкаграфічнай працы Ластоўскага і ягонаму „Падручнаму расійска-крыўскаму слоўніку“, у прадмове да якога закладзеныя вострая крытыка імпэрскай моўнай палітыкі і незалежніцкае пасланьне.

    Артыкулы Алеся Сушы і Віктара Халіпава перагукаюцца фокусам і тэмаю: абодва аўтары разглядаюць грунтоўныя навуковыя працы, апублікаваныя ў 1920-я гады, якія прадставілі першыя агляды гісторыі беларускай кнігі і пісьменства. Асьвятляючы гісторыю стварэньня, зьмест і значэньне фундамэнтальнай „Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі“ (1926) В. Ластоўскага, А. Суша падкрэсьлівае культуралягічны пады­ход, які ляжыць у яе аснове: праз разгорнутую бібліяграфію беларускіх выданьняў і рукапісаў ад канца Х да пачатку ХІХ ста­годзь­дзя Ластоўскі паказаў „цэласную карціну разьвіцьця беларускай культуры як самабытнай, яркай і поўнавартаснай часткі сусьветнага культурнага працэсу“. У сваю чаргу, В. Халі­паў зьвяртаецца да „Гісторыі беларускае літэратуры“ (1920) М. Га­рэцкага, канцэптуалізуючы яе як „уяўны дыскурс“ беларускай літаратуры, гісторыя якой зьнітаваная з наратывам нацыянальнага адраджэньня і станаўленьня беларускай нацыі. Гэтым, сярод іншага, праца Гарэцкага кантрастуе з сучаснай школьнай праграмай па беларускай літаратуры, якая пакідае па-за ўвагай уласнабеларускі кантэкст і палітычныя чыньнікі разьвіцьця культуры. Паводле дасьледніка, інклюзіўны і кантэкстуальны падыход Гарэцкага да вызначэньня межаў, этапаў і фактараў разьвіцьця беларускае літаратуры надзвычай актуальны і сёньня.

    Дзейнасьці Ластоўскага як дасьледніка помнікаў даўні­ны і арганізатара музэйнай справы ў Беларусі прысьвечаны ар­ты­кул Сяргея Харэўскага. Паводле аўтара, Ластоўскі адным зь пер­шых яшчэ ў нашаніўскі пэрыяд уводзіць у грамадзкі дыс­курс панятак помнікаў даўніны як нацыянальных здабыткаў, на якіх мусіць адбудоўвацца жыцьцё народу. Асаблівая ўвага ў артыкуле надаецца працы па вывучэньні, зьбіраньні і за­ха­вань­ні старажытных помнікаў, якую Ластоўскі разгарнуў у кан­цы 1920-х гадоў на пасадзе дырэктара Беларускага дзяржаўнага музэю. 

    Вольга Лабачэўская знаёміць чытача зь менш дасьледаванымі аспэктамі творчасьці Ластоўскага як мастацтвазнаўцы. Перагукаючыся з папярэднім аўтарам, дасьледніца пра­соч­вае шлях Ластоўскага ад першага выкарыстаньня матываў слуцкага поясу ў кніжнай графіцы і праграмных артыкулаў у „На­шай ніве“ і „Крывічы“ да распрацоўкі мэтадалёгіі музэйнай справы і арганізацыі працы па зборы і вывучэньні ўзораў народнага мастацтва ў Савецкай Беларусі. Аўтарка пакрэсьлівае цэнтральную ролю, якую адыграла канцэпцыя беларускага народнага стылю, выснаваная Ластоўскім, у фармаваньні нацыянальнага мастацтва ў 1920-я гады. 

    Поруч з Ластоўскім, шэраг выдатных навукоўцаў спрычыніліся да станаўленьня беларускае навуковае этнаграфіі. Артыкул Сьцяпана Захаркевіча асьвятляе бачынкі жыцьця і творчасьці аднаго з найбольш яскравых этнографаў гэтага пакаленьня Аляксандра Шлюбскага, які амаль ня згадваецца ў сучасных гістарычных дасьледаваньнях. Зьвяртаючыся да публікацый Шлюбскага, ягонага ліставаньня з Я. Карскім і У. Пічэтам і іншых архіўных дакумэнтаў, аўтар малюе жывую і неардынарную постаць маладога і пладавітага навукоўцы, творчы і жыцьцёвы шлях якога быў перарваны рэпрэсіямі і вайной.

    Тэму акадэмічных стасункаў паміж беларускімі мовазнаўцамі і Чэхаславаччынай у міжваенны пэрыяд разьвівае Міраслаў Янкавяк. Зьвяртаючыся да постаці выбітнага лінгвіста і беларусазнаўцы Яўхіма Карскага, аўтар апісвае, сярод іншага, удзел Карскага як прадстаўніка савецкай навукі ў Першым зьезь­дзе географаў і этнографаў у Празе ў 1924 годзе. Паездкі і справаздачы Карскага асабліва цікавыя ў кантэксьце свайго часу, паказваючы пошук шляхоў супрацы зь міжнароднай акадэмічнай супольнасьцю на фоне пагаршэньня стасункаў паміж Савецкім Саюзам і дэмакратычнымі краінамі. 

    Натальля Русецкая зьвяртаецца да маладасьледаванай тэмы рэцэпцыі творчасьці Вацлава Ластоўскага ў Беларусі і ў Польшчы. Дасьледніца паказвае, як вяртаньне спадчыны дзеяча ў Беларусі суправаджала працэс аднаўленьня незалежнасьці і фармаваньня культурнай памяці. Зважаючы на абмежаваную прысутнасьць Ластоўскага ў польскай культурнай прасторы, аўтарка падкрэсьлівае важнасьць асобных прыкладаў культурнага трансфэру, у тым ліку публікацыі вершаў Ластоўскага ў польскамоўнай анталёгіі беларускай паэзіі „Чала я не хіліў прад сілай“. 

    Скразная ідэя, якая аб’ядноўвае ўсе тэксты зборніка, — гэта ўнікальная значнасьць інтэлектуальнага даробку беларускіх адраджэнцаў 1920-х гадоў для фармаваньня беларускае нацыі. Антон Пракапчук заўважае, што „гісторык нацыі — гэта яшчэ і яе творца“, падобным чынам Віктар Халіпаў кажа: „Працэс самаапісаньня нацыі ў пэўнай ступені зьяўляецца адначасова і працэсам яе тварэньня“. Гарэцкі ў „Гісторыі беларускае літэратуры“, Ластоўскі ў „Кароткай гісторыі Беларусі“ і ў „Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі“, іншыя выбітныя навукоўцы — аўтары першых слоўнікаў, граматык, падручнікаў і бібліяграфій — займаліся ў рэшце рэшт менавіта нацыятворчасьцю — фармавалі пачаткі сучаснай нацыі, здольнай да суб’ектнасьці і самарэфлексіі.

    Мы спадзяемся, што матэрыялы гэтага зборніка дапамогуць далейшаму вывучэньню і асэнсаваньню постацей і працэсаў, якія заклалі падмуркі сёньняшняе беларускае навукі і культуры, і што гэтыя матэрыялы заахвоцяць больш шырокую чытацкую аўдыторыю зьвярнуцца да тэкстаў Вацлава Ластоўскага ды іншых дзеячаў нашага адраджэньня.

    Усе тэксты ў выданьні падаюцца клясычным правапісам кадыфікацыі 2005 году. У цытатах, дзе магчыма, мы імкнуліся захаваць дарэформавы правапіс публікацый 1920-х гадоў і адметную мову самога В. Ластоўскага.

    Тэксты артыкулаў ілюстраваныя выявамі рэдкіх выданьняў і аўтографаў В. Ластоўскага, Я. Карскага, М. Гарэцкага, А. Шлюб­скага і пазьнейшых перавыданьняў, якія захоўваюцца ў зборах Скарынаўскай бібліятэкі, і здымкамі С. Марозава.

    Рэдактары шчыра ўдзячныя лёнданскаму Беларускаму дабрачыннаму фонду за фінансавую падтрымку выданьня.

  • “Панове, паднапружцеся!” Элізабэт Бадэнтэр

    Пабачыў сьвет пераклад найноўшага фэмінісцкага эсэ францускай філёзафкі і гісторыцы Элізабэт Бадэнтэр “Панове, паднапружцеся!”

    Прэзэнтацыі кнігі адбудуцца ў Бэрліне, Вільні, Варшаве, Познані і Празе ўвосень 2025 г.

    набыць

    Таксама ў продажы на Амазоне, B&N, Thalia і інш. ISBN 978-1-915601-65-0

    Эсэ прысьвечана страйку ўлоньняў, які хвалюе сьвет з антычных часоў. Раней ён быў утопіяй ці ўяўнай страшылкай. Але ў ХХ стагодзьдзі кабеты ў заходнім сьвеце нечакана распачалі гэты страйк насамрэч. І нам усім цяпер давядзецца жыць зь ягонымі наступствамі.

    У ім гучаць тэмы, якія філёзафка ўздымала ў сваіх іншых творах як сучаснай кабеце спалучыць мацярынства і прафэсійны росквіт, праблематычнасьць і складанасьць мацярынства, канфлікт паміж ролямі маці і жанчыны, безупынная рызыка вяртаньня кансэрватыўнага бумэрангу, які ставіць пад сумнеў фэмінісцкія заваёвы і інш.

    Але ёсьць у эсэ і прынцыпова новая тэма і новыя акцэнты — тонкае і крытычнае фэмінісцкае тлумачэньне дэмаграфічнага запавольваньня, а дзе-нідзе — крызісу, у разьвітых індустрыяльных краінах. Дэмографы, сацыёлягі, палітыкі і эканамісты, якія спрабуюць разабрацца з гэтай зьявай, часта не прыслухоўваюцца да фэмінісцкіх аргумэнтаў. І дарма, на думку Э. Бадэнтэр, бо такім парадкам ігнаруецца ціхі і глыбокі бунт кабетаў, які праяўляецца ў адмове ад мацярынства — часовай або прынцыповай і канчатковай. Адмова ад мацярынства і позьняе мацярынства грунтуюцца на фундамэнтальнай, “няскончанай” рэвалюцыі, якая, як сьцьвярджае Бадэнтэр, аддзяліла статус жанчыны ад статусу маці. Кантроль за фэртыльнасьцю з дапамогай кантрацэпцыі і спаронаў, а таксама доступ да адукацыі і эканамічная незалежнасьць ня толькі дазволілі жанчынам здабыць радыкальную эмансыпацыю, а амаль дасягнуць роўнасьці ў грамадзкім жыцьці. На шляху да рэальнай роўнасьці, аднак, застаюцца прынцыповыя перашкоды. Дасюль трывае няроўнасьць палоў унутры сям’і. Яна ляжыць у аснове ўсіх іншых няроўнасьцяў і праяўляецца ў такой праблеме, як мэнтальны цяжар, якая закранае ці ня ўсіх сучасных кабетаў. Назва эсэ падказвае адно з рашэньняў мужчыны мусяць паднапружыцца і зрабіць высілак, каб на роўных з сваімі жонкамі і партнэркамі ўдзельнічаць у хатняй гаспадарцы і выхаваньні дзяцей, а дзяржаве трэба адмовіцца ад састарэлых рэцэптаў вырашэньня сацыяльна-эканамічных праблемаў шляхам пазбаўленьня жанчынаў іхных правоў і свабодаў.

    Гэтае эсэ актуальнае і для Беларусі, дзе, як і ва ўсёй Эўропе, крытычна зьніжаецца на­раджальнасьць. Пасьля 2020 году беларускія ўлады чатыры гады не публікавалі зьвестак аб на­ра­джаль­насьці і сьмяротнасьці. Толькі нядаў­на Белстат падзяліўся інфармацыяй за 2024 год, якая не выглядае аптымістычнай.

    ЭЛІЗАБЭТ БАДЭНТЭР. Здымак Régis Ventribout, Wikimedia Commons.

    Гэта першая кніга слыннай мысьляркі па-беларуску.

    Пераклад Уладзіслава Гарбацкага.

    Кніга выйшла пры падтрымцы Цэнтру гендарных дасьледаваньняў ЭГУ.

    Па-француску эсэ выйшла ў 2024 годзе ў выдавецтва Flammarion/Plon.

    Зьмест

    Уступ
    Разьдзел 1. Стан рэчаў
    Разьдзел 2. Што кажа дэмаграфія
    Разьдзел 3. Рэвалюцыя-пастка
    Разьдзел 4. Канфлікт дзьвюх легітымнасьцяў
    Заканчэньне. Запаволеньне наступстваў зьніжэньня нараджальнасьці і павага правоў жанчынаў
    Дадаткі
    Пасьляслоўе перакладніка. Апошняя асьветніца

    Чытаць больш пра пра Элізабэт Бадэнтэр

    Нямодны фэмінізм Элізабэт Бадэнтэр (Новы Час)

    «Панове, паднапружцеся…» (Новы Час)

    Уладзь Гарбацкі. Пра сучасны фэмінізм (Наша Ніва)

    І усё ж-такі ўнівэрсалізм… (ARCHE)

  • Я — тое мяса, якое прыгатаваў Зміцер / Зміцер Вішнёў (урывак)

    Я — тое мяса, якое прыгатаваў Зміцер / Зміцер Вішнёў (урывак)

    Кнігарня

    1.

    Пачнём з таго, што ў Берліне я апынуўся выпадкова. Зялёныя рэкі перацякаюць з адной краіны ў іншую, падхопліваюць залацістую рыбу і нясуць яе ў сваіх даўгіх моцных руках. Каменне і пясок кідаюць развітальныя позіркі. Хвалі ныюць сумныя песні. Так і я быў тым амаль марскім стварэннем, якое несла рака лёсу. Я вы­ехаў з Беларусі з адным заплечнікам і быў лёгкай здабычай для парома, цяг­ніка ці самалёта. Гэтыя на­ро­джа­ныя чалавекам звяры глыталі мяне з вялікай ахвотай і атрымлівалі, напэўна, лю­дажэрскае задавальненне.

    2.

    Я выправіўся на дзве месячныя пісьменніцкія рэ­зі­дэн­цыі ў Швецыі і Нямеччыне. Мантрай гучала ў вушах слова „арышт“. Пагроза ішла ад далёкай чыноўніцы, якая чамусьці ўяўлялася мажной злоснай цёткай у пра­ку­рорскай форме. Беларуская чыноўніца з Міністэрства інфармацыі тэлефанавала наконт майго выдавецтва, каб паведаміць, што яго дзейнасць будзе прыпынена, і абяцала крымінальныя прыгоды. Я пачуў пра містычныя шэсць гадоў не­законнай прадпрымальніцкай дзейнасці. У Беларусі даўно такімі метадамі вялі барацьбу з інша­дум­ствам. Ужо грымела разбуральная вайна ва Украіне, у Беларусі ішлі рэпрэсіі, параўнальныя хіба з рэпрэсія­мі сталінскіх часоў. Выязджаючы з Беларусі, я марыў пра шведскія скалы і хвалі Балтыйскага мора. У галаве вада з грукатам білася аб пірс. Здавалася, што там, недзе далёка, рыбы выскокваюць на бераг і водзяць карагоды ва­кол маракоў. Мне мроіліся шпацыры каля нямецкага зам­ка Віперсдорф. Я ўяўляў таемныя каменныя шпілі, на якіх ад ветру падскокваюць і рыпяць флюгеры з выявамі ры­цараў.

    Праз пагрозы я быў вымушаны застацца ў Нямеччы­не і ў выніку апынуўся ў Берліне. Выехаўшы за мяжу, я па­збавіўся магчымасці сустракацца з сябрамі, якіх ведаў шмат гадоў. І чамусьці, як толькі я з’ехаў, яны сталі паміраць, адзін за адным. Маё мінулае сціралася незваротна. Хаця на­пачатку я наіўна спадзяваўся, што там усё пакуль стане на паўзу і проста будзе чакаць майго вяртання. Здавалася дзі­кім і тое, што да памерлых я не мог прыехаць на развітанне. Я пакутаваў ад думкі, што блізкія нябожчыкаў мне не даруюць. Гэта было жахліва.

    Некалькі гадоў таму я сядзеў разам з сябрам, пісь­мен­ні­кам Сержам Мінскевічам, у менскай кавярні ўніверсама „Цэнтральны“. Серж сцвярджаў, што ў яго мяша­ныя ка­ра­ні. Я памятаю, ён казаў пра тое, што ў ягоных прод­ках былі вэпсы. Выказваў ён здагадку і пра магчымае сваяцт­ва з Чынгісханам. Сябра сапраўды меў яркую знеш­насць: трош­кі раскосыя цёмныя вочы, шырокія ску­лы. Мы ўзялі дзве гарбаты і па бутэрбродзе. На лусце чорнага хлеба з кменам ляжалі серабрысты се­ля­дзец, кроп, лісцікі пя­труш­кі і жоўты паўмесяц цытрыны. Серж прыцмокнуў і сказаў з прыдыханнем: „Люблю се­ля­дзец“. Ён выцягнуў з торбы прыхаваную тарпеду — двух­сотпяцідзесяціграмо­вую пляшку гарэлкі. Мы тады вельмі душэўна пагутарылі. Гэта была адна з апошніх на­шых сустрэч. Я цяпер думаю: калі б лёс даў яшчэ адну маг­чымасць пабачыцца, пра што б мы размаўлялі? Пэўна, пра ягоны недарэчны сыход у пяцьдзясят тры гады… У Сержа было шмат задумак, якімі ён са мной дзяліўся. Якім жа несправядлівым бывае жыццё, калі чалавек раптоўна пакідае гэты свет на творчым узлёце. 

    Цяпер мне мроіўся дзіўны шэпт прыяцеля: „Чорны хлеб, і на ім быў бліскучы цацачны самалёт, упрыгожа­ны ржавымі ракетамі. Рухаліся гумовыя батальёны“.

    3.

    Мае наведванні Берліна пачаліся недзе дваццаць гадоў таму з мастацкага сквота Tacheles і дома Lite­ra­ri­­sches Colloquium Berlin. І таму горад для мяне не быў чужым. Ён вёў размовы са мной. Прычым гэтыя гутар­кі часцяком ад­бываліся ўначы сярод п’яных зорак. Я пры­язджаў штогод у галерэю „Dach“, што месцілася пры сквоце, маляваў карціны і пісаў вершы, ладзіў бруталь­ныя перформансы. Вынікам тых паездак быў і мой ра­ман „Замак пабудаваны з крапівы“, які цяпер, перачыт­ва­ючы, я ўспрымаю як вельмі недапрацаваны. Але як там кажуць людзі: „Слова як птушка: выпусціў — не вернеш“. Тым не менш гаворка не пра тое. Чайкі, бяз­дом­ныя, брудныя станцыі метро, пах перагару здаваліся мне нечым блізкім і родным. У тыя часы я ўзвышаў ся­род гарадоў Менск, за ім ішоў Берлін. І цяпер, праз шмат гадоў, беларуская хунта выпеставала ў мяне нянавісць да першага горада. І потым я нечакана трапляю ў Берлін, які кажа „Guten Tag“ і выходзіць наперад.

    У „Тахелесе“ ў мяне было не так шмат сяброў. Зга­д­ваю аднаго з іх, чорнавалосага, з белазубай усмешкай і з жур­бот­ны­мі вачыма, — іранскага мастака Рэза Мазху­дзі, які ня­змен­на трымаў у зубах цыгару, дыміў і мог га­дзінамі ляжаць у стосе брудных газет. Я тады напісаў яго партрэт з цыгарай, і прыяцель з гонарам павесіў твор у сваёй май­стэр­ні. Пазней я ладзіў перформанс у „Тахелесе“, і Рэза ўзяўся дапамагаць з музыкай — імправізаваць на сінтэзатары. Нечакана прыйшоў вялікі натоўп, ча­лавек сто. Рэза збег. У памяшканні сквота людзі былі па­добныя да магмы, якая пеніцца і шыпіць. Я тады вы­кру­ціўся і выступіў без му­зычнага суправаджэння: калі я пачаў грызці курыныя яйкі, аблівацца кетчупам і чытаць вершы, людзі адразу спынілі размовы. Усё прайшло паспяхова, але на Рэза я быў пакрыўджаны.

    Сёння я з задавальненнем падыміў бы, паварушыў ма­гіч­нымі тытунёвымі пальцамі разам з Рэза. У тыя да­лёкія часы мабільных тэлефонаў з электронным пе­ра­кладчы­кам яшчэ не існавала, і таму размаўлялі мы зусім мала, бо ні англійскай, ні нямецкай мовы, а тым больш фарсі, я не ведаў. Крыўды даўно забытыя. Цяпер я задаў бы шмат пы­танняў іранскаму мастаку. Я хацеў бы паслухаць пра яго­ную радзіму і пра адзінокія дрэвы. 

    Вецер выплёўваў чорныя пруткі, яны ўтыркаліся ў зямлю і звінелі. Гучалі далёкія спевы, але немагчыма было разабраць словы.

    4.

    На платформе цэнтральнага берлінскага вакзала ста­яў курдупель. Такі маленькі гарбаты кучаравы муж­чы­на ў бэжавым плашчы. У яго быў вялікі і крывы нос, пад якім чарнела гарошынай радзімка. Выцягнутае па­дво­енае падбароддзе было падобным да кулака. Твар ўпры­гожвалі калматыя напаўсівыя бровы. У даўгіх руках ён трымаў скла­дзены чырвоны парасон. Курдупель па­глядзеў на мяне і заўважыў: 

    — Якія мы ўсе сентыментальныя, зрэшты. І ў гэтым няма анічога кепскага. Піўны куфаль у былой гэдээраўскай забягалаўцы — чым не песня? Калі смакуеш піва, пена падпаўзае і казыча нос. Складваецца ўражанне, быц­цам падаеш у аблокі.

    5.

    Да мяне з Беларусі пераехалі жонка з дачкой, і ра­зам мы засяліліся ў пісьменніцкую кватэру, якая перахо­дзі­ла шмат гадоў з рук у рукі. Гэта быў такі своеасаблівы та­лісман. Я не ведаў тых пісьменнікаў, што жылі тут да мяне, акрамя аднаго, — ведаў дакладна, што ўсе яны былі з розных краін. Усе яны пакутавалі ад пераследу на радзі­ме, вялі барацьбу з уласнымі страхамі, адстойва­лі прынцыпы, шукалі праўду. І калі я сядаў за шырокі стол, які нагадваў узлётную паласу, я адчуваў сябе пілотам звышгукавога самалёта. Мне здавалася, што кватэра знаходзіцца пад наглядам шамана. Бо кава тут за­парвалася заўсёды з асаблівым прысмакам, быццам хтось­ці падкідваў жменю цынамону, і радкі прыходзілі нечаканыя і свяціліся. І я не паверыў бы ў гэтыя метамарфозы, калі б са мной не зда­рылася адна гісторыя, і пра яе ніжэй. 

    Мой унутраны голас перадражніваў:

    — Два гады прайшло з таго часу, як ты выехаў з Беларусі. Цяпер ты сядзеў у пісьменніцкай кватэры і ра­з­дум­ваў аб тым, што тут зачараванае месца. Магчыма, у гэтых сценах быў напісаны не адзін шэдэўр. Ужо рас­паў­зліся свя­точнымі пітонамі сярод народу бессмяротныя радкі, на­пісаныя пастаяльцамі кватэры. У суседняй кебабніцы Кадыр ужо зляпіў новы дзёнар і, верагодна, нешта працытаваў з твайго таленавітага папярэдніка. Уяўляю, як паэ­ты і паэткі тут нервова запісвалі паэмы, пілі віно, піва і кумыс. Магчыма, былі і тыя, хто запрашаў патусавацца сяброў, а потым п’яным узбіраўся на стол і дэкламаваў свае творы. Фантазія малюе партрэты змрочных і радасных, худых і тоўстых, лысых і барадатых людзей з розных краін. 

    Пакой упрыгожваў працоўны стол, які нібыта вы­ра­стаў з падлогі. Рэдкія карціны, што аздаблялі сцены, былі сар­кастычнымі ўсмешкамі невядомага ма­ста­ка, і неаба­зна­ны глядач знайшоў бы на іх толькі чорныя трох­кут­нікі. Белыя фіранкі веерам абмахвалі акно. Суседні дом быў маўклівым вулеем, які займаў палову неба. Кнігі экзатычнымі насякомымі напаўнялі павет­ра кватэры.

    — Вельмі цікава, — сказаў я самому сабе. — Давай больш падрабязна пра глупства.

    Я працягнуў:

    — У пісьменніцкай кватэры на жырандолі сядзела жы­вая вялізная птушка. Вельмі рэдкі від: у адным з французскіх арніталагічных каталогаў яе называлі „муза“. У птушкі была вялікая барвовая дзюба, круглыя, як у пугача, вочы і лебядзіныя белыя пухкія крылы. Гэ­тая муза час ад часу лы­пала вачыма і размаўляла з лі­та­ра­тарам чалавечым го­ласам. Трэба прызнаць, што твор­чы народ з цяжкасцю пераносіў прысутнасць гэтага дзі­воц­тва ў сваіх апартаментах, але зрабіць анічога не мог. Бо музу замацаваў за кватэрай невядомы чарадзей мастацтва. Кожны раз навасёлы заводзілі размову пра „вартасць свабоды“ і „недапушчальнасць рабства“ і кожны раз цярпелі паразу. Муза заставалася на жырандолі і нікуды не знікала, яна толькі папярэджвала, што любіць светлае нефільтраванае піва. І прасіла не забывацца на яе і купляць часам ейны любімы напой.

    * * *

    Першае слова часам бывае самым важным. Першае ўра­жанне, бывае, з табой жартуе. Першая старонка ў кнізе зацягвае ў тэкставы вір альбо адштурхоўвае. Першае ка­ханне. Першая чарка. Першае злачынства. А ці бывае смерць першай? 

    6.

    Засумаваў я ў Берліне. Я вось думаю, што гэта восень на мяне так уздзейнічае. Бо ў гэты перыяд часу сонца хаваецца. Яно толькі зрэдку вытыркае сваё вока і можа няспешна пальцамі-прамянямі пацерусіць вала­сы на карку. І ўсё. Дрэвы плююцца жоўтым лісцем. Сабакі выгульваюць сумных гаспадароў. 

    7.

    З’явіўся фіялетавы гном, які паглядзеў на мяне, вы­су­нуў ад напругі язык і злосна зарыпеў:

    — Зоркі падалі!.. Карабель адпраўляўся у космас!.. Як сказала першая беларуская касманаўтка: „Ляцець вель­мі лёгка“.

    Я ўздыхнуў і сказаў:

    — Слухайце, як усё было на самай справе. Гэта вельмі змрочная гісторыя. Курдупель мяне суправаджаў падчас той чорнай вандроўкі. 

    — Ён цябе заўсёды суправаджаў, — сказаў гном. 

    Я працягнуў:

    — У Менску, нібыта ад наступстваў кавіда, памёр мой сябра — мастак Алесь Родзін. Я ў гэты час ужо зна­ходзіўся ў Нямеччыне, ён — у Беларусі. Нечакана прый­ш­ла навіна ад сяброў, што Родзін трапіў у лякарню, дзе пасля аперацыі і памёр. 

    Гном люта зарагатаў і закрычаў:

    — Не мог так сканаць мастак! Я ўпэўнены, што белы накрухмалены ложак быў пустым пасля аперацыі. Ро­дзін даследаваў ціхія калідоры і запальваў у чырвоных не­даспаных вачах медыкаў надзею. Ягоныя тонкія стра­у­савыя ногі шаркалі па шызым лінолеуме і вялі ў новую майстэрню-лабараторыю на дзясятым паверсе лякарні. Там, сярод насатых пыльных мікраскопаў і пузатых шкля­нак з мікстурамі, мастак размінаў празрыстыя паль­цы і браўся за фарбы для касмічнай оперы. Ману­мен­тальны маляваны чалавек засланяў адну са сцен, ад чаго ягоная галава ўпіралася ў столь, а ногі — у паркетную падлогу. Калі Родзін маляваў гэтага семафоршчыка, ягонае сэрца і захлябнулася ад цішыні. У думках мастак яшчэ доўга працягваў штрыхаваць нязграбную фігуру…

    Я сказаў гному:

    — Магчыма, так і адбывалася. Я пры гэтым не пры­сут­нічаў. Напярэдадні мы з ім стэлефаноўваліся: абмяр­коў­валі апошнія падзеі ў свеце, разважалі пра мастацтва, сабак, каву і месца чалавека пад сонцам. 

    Гном заўважыў:

    — У гэты самы час па вакзале нервова хадзіў курдупель. Гузікі ягонага плашча бліскалі клавішамі піяніна, але музыка не гучала. Не свяціла і сонца. І над душой лё­талі навальнічныя хмары. Прасветаў у настроі не назі­ра­лася. Змрочна было.

    — Музыкі сапраўды не хапала, — сказаў я.

    Гном дадаў:

    — Трэба вітаміны піць, каб быў добры настрой. 

    Я працягваў:

    — І вось мы зноўку сустрэліся з Алесем у капсуле часу. Але ўсё па парадку. Гэтую капсулу я знайшоў вы­пад­кова, калі аднойчы шпацыраваў па цёмным ранішнім парку Гумбальтхайн. Шумеў дрэвамі моцны вецер, было шэрае і непрыветнае неба, нават накрапваў дождж, як раптам нешта мяне спыніла. Я нібыта спатыкнуўся… Каля агароджы стаяў дзіўны чорны металічны куб, прыхаваны хмызняком. 

    Гном захіхікаў.

    Я працягваў:

    — Я падышоў да куба і пабачыў прыклееную паперку з тэкстам: „Zu verschenken“. Мне падумалася, што ён можа прыдацца для гаспадаркі. У Нямеччыне існуе традыцыя выносіць на вуліцу непатрэбныя рэчы, каб іх маглі забраць іншыя. Да прыкладу, я ўжо такім чынам здабыў сушылку для посуду, дзіцячы чамадан на калёсіках і нават фігурку Барта Сімпсана. Аднак зрушыць куб з месца не атрымалася — ён быў як прыклеены і не варухнуўся. Расчыняцца ён таксама не захацеў. Некалькі хвілін я мучыўся і сабраўся ўжо сыходзіць, як куб расчыніўся сам. 

    Гном з сарказмам:

    — Дарога ў морг выкладзеная з чыстых памкненняў.

    Я працягваў:

    — Унутры куб быў чыстым, абкладзеным аксамітнай чорнай тканінай. Я засунуў у яго руку — і ў наступны момант мяне нешта падкінула і стала засмоктваць. Я згубіў прытомнасць. 

    Гном са страхам:

    — Прагулкі на свежым паветры не даводзяць да дабра.

    Я працягваў:

    — Прачнуўся я ў нейкім памяшканні, а побач ляжаў той самы злашчасны куб. Я агледзеўся. Здавалася, што я тра­піў у бамбасховішча часоў Другой сусветнай вайны: вакол былі бетонавыя сцены без вокнаў і дзвярэй. Стаяла надзвычайная цішыня. Я падумаў, што, можа, каму затэлефанаваць і папрасіць дапамогі? Але калі я выцягнуў з кішэні разбіты мабільнік, стала зразумела, што гэта не атрымаецца. 

    Галаву нібыта напампавалі гадзюкамі. Я ўяўляў іх павольную валтузню, ці ўсплывала карцінка, як яны грэюцца пад пякучым сонцам. Часам мне здавала­ся, што яны поўзаюць па целе, абвіваюць рукі, шыю, даследуюць рот, горла, стрававод… Было шмат змяіных галоў з дрыжачымі раздвоенымі язычкамі. Бясспрэчна, гэта варочаліся мае атручаныя думкі. 

    Гном заўважыў: 

    — Ты прыслухоўваўся — тваё сэрца амаль спынілася. Цяпер ты быў перакананы, што памёр. Дасведчаныя кажуць, што перад вачыма пралятае жыццё — быццам гартаеш старонкі сямейнага фотаальбома. Магчыма, разам з гадзюкамі і прыйшла твая смерць. Дзесьці я чы­таў, што некаторыя ў стане клінічнай смерці бачаць святло ў тунэлі. 

    Я пагадзіўся:

    — У мяне ў галаве поўзалі змеі. Было не балюча, не страшна, а крыўдна, што ўсё адбылося гэтак хутка.

    І тут я пачуў голас…