Author: Выдавецтва

Кнігарня

1.

Пачнём з таго, што ў Берліне я апынуўся выпадкова. Зялёныя рэкі перацякаюць з адной краіны ў іншую, падхопліваюць залацістую рыбу і нясуць яе ў сваіх даўгіх моцных руках. Каменне і пясок кідаюць развітальныя позіркі. Хвалі ныюць сумныя песні. Так і я быў тым амаль марскім стварэннем, якое несла рака лёсу. Я вы­ехаў з Беларусі з адным заплечнікам і быў лёгкай здабычай для парома, цяг­ніка ці самалёта. Гэтыя на­ро­джа­ныя чалавекам звяры глыталі мяне з вялікай ахвотай і атрымлівалі, напэўна, лю­дажэрскае задавальненне.

2.

Я выправіўся на дзве месячныя пісьменніцкія рэ­зі­дэн­цыі ў Швецыі і Нямеччыне. Мантрай гучала ў вушах слова „арышт“. Пагроза ішла ад далёкай чыноўніцы, якая чамусьці ўяўлялася мажной злоснай цёткай у пра­ку­рорскай форме. Беларуская чыноўніца з Міністэрства інфармацыі тэлефанавала наконт майго выдавецтва, каб паведаміць, што яго дзейнасць будзе прыпынена, і абяцала крымінальныя прыгоды. Я пачуў пра містычныя шэсць гадоў не­законнай прадпрымальніцкай дзейнасці. У Беларусі даўно такімі метадамі вялі барацьбу з інша­дум­ствам. Ужо грымела разбуральная вайна ва Украіне, у Беларусі ішлі рэпрэсіі, параўнальныя хіба з рэпрэсія­мі сталінскіх часоў. Выязджаючы з Беларусі, я марыў пра шведскія скалы і хвалі Балтыйскага мора. У галаве вада з грукатам білася аб пірс. Здавалася, што там, недзе далёка, рыбы выскокваюць на бераг і водзяць карагоды ва­кол маракоў. Мне мроіліся шпацыры каля нямецкага зам­ка Віперсдорф. Я ўяўляў таемныя каменныя шпілі, на якіх ад ветру падскокваюць і рыпяць флюгеры з выявамі ры­цараў.

Праз пагрозы я быў вымушаны застацца ў Нямеччы­не і ў выніку апынуўся ў Берліне. Выехаўшы за мяжу, я па­збавіўся магчымасці сустракацца з сябрамі, якіх ведаў шмат гадоў. І чамусьці, як толькі я з’ехаў, яны сталі паміраць, адзін за адным. Маё мінулае сціралася незваротна. Хаця на­пачатку я наіўна спадзяваўся, што там усё пакуль стане на паўзу і проста будзе чакаць майго вяртання. Здавалася дзі­кім і тое, што да памерлых я не мог прыехаць на развітанне. Я пакутаваў ад думкі, што блізкія нябожчыкаў мне не даруюць. Гэта было жахліва.

Некалькі гадоў таму я сядзеў разам з сябрам, пісь­мен­ні­кам Сержам Мінскевічам, у менскай кавярні ўніверсама „Цэнтральны“. Серж сцвярджаў, што ў яго мяша­ныя ка­ра­ні. Я памятаю, ён казаў пра тое, што ў ягоных прод­ках былі вэпсы. Выказваў ён здагадку і пра магчымае сваяцт­ва з Чынгісханам. Сябра сапраўды меў яркую знеш­насць: трош­кі раскосыя цёмныя вочы, шырокія ску­лы. Мы ўзялі дзве гарбаты і па бутэрбродзе. На лусце чорнага хлеба з кменам ляжалі серабрысты се­ля­дзец, кроп, лісцікі пя­труш­кі і жоўты паўмесяц цытрыны. Серж прыцмокнуў і сказаў з прыдыханнем: „Люблю се­ля­дзец“. Ён выцягнуў з торбы прыхаваную тарпеду — двух­сотпяцідзесяціграмо­вую пляшку гарэлкі. Мы тады вельмі душэўна пагутарылі. Гэта была адна з апошніх на­шых сустрэч. Я цяпер думаю: калі б лёс даў яшчэ адну маг­чымасць пабачыцца, пра што б мы размаўлялі? Пэўна, пра ягоны недарэчны сыход у пяцьдзясят тры гады… У Сержа было шмат задумак, якімі ён са мной дзяліўся. Якім жа несправядлівым бывае жыццё, калі чалавек раптоўна пакідае гэты свет на творчым узлёце. 

Цяпер мне мроіўся дзіўны шэпт прыяцеля: „Чорны хлеб, і на ім быў бліскучы цацачны самалёт, упрыгожа­ны ржавымі ракетамі. Рухаліся гумовыя батальёны“.

3.

Мае наведванні Берліна пачаліся недзе дваццаць гадоў таму з мастацкага сквота Tacheles і дома Lite­ra­ri­­sches Colloquium Berlin. І таму горад для мяне не быў чужым. Ён вёў размовы са мной. Прычым гэтыя гутар­кі часцяком ад­бываліся ўначы сярод п’яных зорак. Я пры­язджаў штогод у галерэю „Dach“, што месцілася пры сквоце, маляваў карціны і пісаў вершы, ладзіў бруталь­ныя перформансы. Вынікам тых паездак быў і мой ра­ман „Замак пабудаваны з крапівы“, які цяпер, перачыт­ва­ючы, я ўспрымаю як вельмі недапрацаваны. Але як там кажуць людзі: „Слова як птушка: выпусціў — не вернеш“. Тым не менш гаворка не пра тое. Чайкі, бяз­дом­ныя, брудныя станцыі метро, пах перагару здаваліся мне нечым блізкім і родным. У тыя часы я ўзвышаў ся­род гарадоў Менск, за ім ішоў Берлін. І цяпер, праз шмат гадоў, беларуская хунта выпеставала ў мяне нянавісць да першага горада. І потым я нечакана трапляю ў Берлін, які кажа „Guten Tag“ і выходзіць наперад.

У „Тахелесе“ ў мяне было не так шмат сяброў. Зга­д­ваю аднаго з іх, чорнавалосага, з белазубай усмешкай і з жур­бот­ны­мі вачыма, — іранскага мастака Рэза Мазху­дзі, які ня­змен­на трымаў у зубах цыгару, дыміў і мог га­дзінамі ляжаць у стосе брудных газет. Я тады напісаў яго партрэт з цыгарай, і прыяцель з гонарам павесіў твор у сваёй май­стэр­ні. Пазней я ладзіў перформанс у „Тахелесе“, і Рэза ўзяўся дапамагаць з музыкай — імправізаваць на сінтэзатары. Нечакана прыйшоў вялікі натоўп, ча­лавек сто. Рэза збег. У памяшканні сквота людзі былі па­добныя да магмы, якая пеніцца і шыпіць. Я тады вы­кру­ціўся і выступіў без му­зычнага суправаджэння: калі я пачаў грызці курыныя яйкі, аблівацца кетчупам і чытаць вершы, людзі адразу спынілі размовы. Усё прайшло паспяхова, але на Рэза я быў пакрыўджаны.

Сёння я з задавальненнем падыміў бы, паварушыў ма­гіч­нымі тытунёвымі пальцамі разам з Рэза. У тыя да­лёкія часы мабільных тэлефонаў з электронным пе­ра­кладчы­кам яшчэ не існавала, і таму размаўлялі мы зусім мала, бо ні англійскай, ні нямецкай мовы, а тым больш фарсі, я не ведаў. Крыўды даўно забытыя. Цяпер я задаў бы шмат пы­танняў іранскаму мастаку. Я хацеў бы паслухаць пра яго­ную радзіму і пра адзінокія дрэвы. 

Вецер выплёўваў чорныя пруткі, яны ўтыркаліся ў зямлю і звінелі. Гучалі далёкія спевы, але немагчыма было разабраць словы.

4.

На платформе цэнтральнага берлінскага вакзала ста­яў курдупель. Такі маленькі гарбаты кучаравы муж­чы­на ў бэжавым плашчы. У яго быў вялікі і крывы нос, пад якім чарнела гарошынай радзімка. Выцягнутае па­дво­енае падбароддзе было падобным да кулака. Твар ўпры­гожвалі калматыя напаўсівыя бровы. У даўгіх руках ён трымаў скла­дзены чырвоны парасон. Курдупель па­глядзеў на мяне і заўважыў: 

— Якія мы ўсе сентыментальныя, зрэшты. І ў гэтым няма анічога кепскага. Піўны куфаль у былой гэдээраўскай забягалаўцы — чым не песня? Калі смакуеш піва, пена падпаўзае і казыча нос. Складваецца ўражанне, быц­цам падаеш у аблокі.

5.

Да мяне з Беларусі пераехалі жонка з дачкой, і ра­зам мы засяліліся ў пісьменніцкую кватэру, якая перахо­дзі­ла шмат гадоў з рук у рукі. Гэта быў такі своеасаблівы та­лісман. Я не ведаў тых пісьменнікаў, што жылі тут да мяне, акрамя аднаго, — ведаў дакладна, што ўсе яны былі з розных краін. Усе яны пакутавалі ад пераследу на радзі­ме, вялі барацьбу з уласнымі страхамі, адстойва­лі прынцыпы, шукалі праўду. І калі я сядаў за шырокі стол, які нагадваў узлётную паласу, я адчуваў сябе пілотам звышгукавога самалёта. Мне здавалася, што кватэра знаходзіцца пад наглядам шамана. Бо кава тут за­парвалася заўсёды з асаблівым прысмакам, быццам хтось­ці падкідваў жменю цынамону, і радкі прыходзілі нечаканыя і свяціліся. І я не паверыў бы ў гэтыя метамарфозы, калі б са мной не зда­рылася адна гісторыя, і пра яе ніжэй. 

Мой унутраны голас перадражніваў:

— Два гады прайшло з таго часу, як ты выехаў з Беларусі. Цяпер ты сядзеў у пісьменніцкай кватэры і ра­з­дум­ваў аб тым, што тут зачараванае месца. Магчыма, у гэтых сценах быў напісаны не адзін шэдэўр. Ужо рас­паў­зліся свя­точнымі пітонамі сярод народу бессмяротныя радкі, на­пісаныя пастаяльцамі кватэры. У суседняй кебабніцы Кадыр ужо зляпіў новы дзёнар і, верагодна, нешта працытаваў з твайго таленавітага папярэдніка. Уяўляю, як паэ­ты і паэткі тут нервова запісвалі паэмы, пілі віно, піва і кумыс. Магчыма, былі і тыя, хто запрашаў патусавацца сяброў, а потым п’яным узбіраўся на стол і дэкламаваў свае творы. Фантазія малюе партрэты змрочных і радасных, худых і тоўстых, лысых і барадатых людзей з розных краін. 

Пакой упрыгожваў працоўны стол, які нібыта вы­ра­стаў з падлогі. Рэдкія карціны, што аздаблялі сцены, былі сар­кастычнымі ўсмешкамі невядомага ма­ста­ка, і неаба­зна­ны глядач знайшоў бы на іх толькі чорныя трох­кут­нікі. Белыя фіранкі веерам абмахвалі акно. Суседні дом быў маўклівым вулеем, які займаў палову неба. Кнігі экзатычнымі насякомымі напаўнялі павет­ра кватэры.

— Вельмі цікава, — сказаў я самому сабе. — Давай больш падрабязна пра глупства.

Я працягнуў:

— У пісьменніцкай кватэры на жырандолі сядзела жы­вая вялізная птушка. Вельмі рэдкі від: у адным з французскіх арніталагічных каталогаў яе называлі „муза“. У птушкі была вялікая барвовая дзюба, круглыя, як у пугача, вочы і лебядзіныя белыя пухкія крылы. Гэ­тая муза час ад часу лы­пала вачыма і размаўляла з лі­та­ра­тарам чалавечым го­ласам. Трэба прызнаць, што твор­чы народ з цяжкасцю пераносіў прысутнасць гэтага дзі­воц­тва ў сваіх апартаментах, але зрабіць анічога не мог. Бо музу замацаваў за кватэрай невядомы чарадзей мастацтва. Кожны раз навасёлы заводзілі размову пра „вартасць свабоды“ і „недапушчальнасць рабства“ і кожны раз цярпелі паразу. Муза заставалася на жырандолі і нікуды не знікала, яна толькі папярэджвала, што любіць светлае нефільтраванае піва. І прасіла не забывацца на яе і купляць часам ейны любімы напой.

* * *

Першае слова часам бывае самым важным. Першае ўра­жанне, бывае, з табой жартуе. Першая старонка ў кнізе зацягвае ў тэкставы вір альбо адштурхоўвае. Першае ка­ханне. Першая чарка. Першае злачынства. А ці бывае смерць першай? 

6.

Засумаваў я ў Берліне. Я вось думаю, што гэта восень на мяне так уздзейнічае. Бо ў гэты перыяд часу сонца хаваецца. Яно толькі зрэдку вытыркае сваё вока і можа няспешна пальцамі-прамянямі пацерусіць вала­сы на карку. І ўсё. Дрэвы плююцца жоўтым лісцем. Сабакі выгульваюць сумных гаспадароў. 

7.

З’явіўся фіялетавы гном, які паглядзеў на мяне, вы­су­нуў ад напругі язык і злосна зарыпеў:

— Зоркі падалі!.. Карабель адпраўляўся у космас!.. Як сказала першая беларуская касманаўтка: „Ляцець вель­мі лёгка“.

Я ўздыхнуў і сказаў:

— Слухайце, як усё было на самай справе. Гэта вельмі змрочная гісторыя. Курдупель мяне суправаджаў падчас той чорнай вандроўкі. 

— Ён цябе заўсёды суправаджаў, — сказаў гном. 

Я працягнуў:

— У Менску, нібыта ад наступстваў кавіда, памёр мой сябра — мастак Алесь Родзін. Я ў гэты час ужо зна­ходзіўся ў Нямеччыне, ён — у Беларусі. Нечакана прый­ш­ла навіна ад сяброў, што Родзін трапіў у лякарню, дзе пасля аперацыі і памёр. 

Гном люта зарагатаў і закрычаў:

— Не мог так сканаць мастак! Я ўпэўнены, што белы накрухмалены ложак быў пустым пасля аперацыі. Ро­дзін даследаваў ціхія калідоры і запальваў у чырвоных не­даспаных вачах медыкаў надзею. Ягоныя тонкія стра­у­савыя ногі шаркалі па шызым лінолеуме і вялі ў новую майстэрню-лабараторыю на дзясятым паверсе лякарні. Там, сярод насатых пыльных мікраскопаў і пузатых шкля­нак з мікстурамі, мастак размінаў празрыстыя паль­цы і браўся за фарбы для касмічнай оперы. Ману­мен­тальны маляваны чалавек засланяў адну са сцен, ад чаго ягоная галава ўпіралася ў столь, а ногі — у паркетную падлогу. Калі Родзін маляваў гэтага семафоршчыка, ягонае сэрца і захлябнулася ад цішыні. У думках мастак яшчэ доўга працягваў штрыхаваць нязграбную фігуру…

Я сказаў гному:

— Магчыма, так і адбывалася. Я пры гэтым не пры­сут­нічаў. Напярэдадні мы з ім стэлефаноўваліся: абмяр­коў­валі апошнія падзеі ў свеце, разважалі пра мастацтва, сабак, каву і месца чалавека пад сонцам. 

Гном заўважыў:

— У гэты самы час па вакзале нервова хадзіў курдупель. Гузікі ягонага плашча бліскалі клавішамі піяніна, але музыка не гучала. Не свяціла і сонца. І над душой лё­талі навальнічныя хмары. Прасветаў у настроі не назі­ра­лася. Змрочна было.

— Музыкі сапраўды не хапала, — сказаў я.

Гном дадаў:

— Трэба вітаміны піць, каб быў добры настрой. 

Я працягваў:

— І вось мы зноўку сустрэліся з Алесем у капсуле часу. Але ўсё па парадку. Гэтую капсулу я знайшоў вы­пад­кова, калі аднойчы шпацыраваў па цёмным ранішнім парку Гумбальтхайн. Шумеў дрэвамі моцны вецер, было шэрае і непрыветнае неба, нават накрапваў дождж, як раптам нешта мяне спыніла. Я нібыта спатыкнуўся… Каля агароджы стаяў дзіўны чорны металічны куб, прыхаваны хмызняком. 

Гном захіхікаў.

Я працягваў:

— Я падышоў да куба і пабачыў прыклееную паперку з тэкстам: „Zu verschenken“. Мне падумалася, што ён можа прыдацца для гаспадаркі. У Нямеччыне існуе традыцыя выносіць на вуліцу непатрэбныя рэчы, каб іх маглі забраць іншыя. Да прыкладу, я ўжо такім чынам здабыў сушылку для посуду, дзіцячы чамадан на калёсіках і нават фігурку Барта Сімпсана. Аднак зрушыць куб з месца не атрымалася — ён быў як прыклеены і не варухнуўся. Расчыняцца ён таксама не захацеў. Некалькі хвілін я мучыўся і сабраўся ўжо сыходзіць, як куб расчыніўся сам. 

Гном з сарказмам:

— Дарога ў морг выкладзеная з чыстых памкненняў.

Я працягваў:

— Унутры куб быў чыстым, абкладзеным аксамітнай чорнай тканінай. Я засунуў у яго руку — і ў наступны момант мяне нешта падкінула і стала засмоктваць. Я згубіў прытомнасць. 

Гном са страхам:

— Прагулкі на свежым паветры не даводзяць да дабра.

Я працягваў:

— Прачнуўся я ў нейкім памяшканні, а побач ляжаў той самы злашчасны куб. Я агледзеўся. Здавалася, што я тра­піў у бамбасховішча часоў Другой сусветнай вайны: вакол былі бетонавыя сцены без вокнаў і дзвярэй. Стаяла надзвычайная цішыня. Я падумаў, што, можа, каму затэлефанаваць і папрасіць дапамогі? Але калі я выцягнуў з кішэні разбіты мабільнік, стала зразумела, што гэта не атрымаецца. 

Галаву нібыта напампавалі гадзюкамі. Я ўяўляў іх павольную валтузню, ці ўсплывала карцінка, як яны грэюцца пад пякучым сонцам. Часам мне здавала­ся, што яны поўзаюць па целе, абвіваюць рукі, шыю, даследуюць рот, горла, стрававод… Было шмат змяіных галоў з дрыжачымі раздвоенымі язычкамі. Бясспрэчна, гэта варочаліся мае атручаныя думкі. 

Гном заўважыў: 

— Ты прыслухоўваўся — тваё сэрца амаль спынілася. Цяпер ты быў перакананы, што памёр. Дасведчаныя кажуць, што перад вачыма пралятае жыццё — быццам гартаеш старонкі сямейнага фотаальбома. Магчыма, разам з гадзюкамі і прыйшла твая смерць. Дзесьці я чы­таў, што некаторыя ў стане клінічнай смерці бачаць святло ў тунэлі. 

Я пагадзіўся:

— У мяне ў галаве поўзалі змеі. Было не балюча, не страшна, а крыўдна, што ўсё адбылося гэтак хутка.

І тут я пачуў голас…